Mahalle-i CâmiCedid (Yeni Cami Mahallesi): 1523 tarihli Tahrir Defterine göre 22 hane idi. Bu adın devamında “Der Birün-i Şehir” tabiri vardır. Asıl sır “Birün” kelimesindedir. “dışında, dışarısında” manasına gelir. Demek ki; bu Kanuni mahallesi Trabzon şehrinin “şehir merkezinin dışında” idi. Evet doğru.
O gün kaleler dışında ve şehrin doğusunda idi. Yine Doğusunda amma şehir merkezinde sayılır. Bir de “Cedid” kelimesi vardır.
Sırrın devamı bu kelimededir. Çünkü: Ortahisar‘daki Fâtih Büyük Camiine Osmanlılar Cami-i Atik (eski Cami)” adını vermişken bu camiye “Camii Cedid (Yeni Cami)” adını vermişlerdir.
İşte şehir merkezini kucaklayan kaleler dışındaki bu yeni cami “YENİ CUMA” camisidir. Mahalle de bu caminin mahallesidir. Kiliseden dönme bir camidir. St. (Papaz) Eu genius (ojen) adına Kommenler devrinde yapılan kiliseden camiye çevrilmiştir. Fâtih’in Trabzon’da Camiye çevirdiği beş kiliseden biridir.
Kanuni bu nedenle buraya mahalle olarak da önem vermiştir.
St. Ojen Romalılar devrinde putperest Pers Satrapı (yöneticisi, Valisi) Mitirdat tarafından Trabzon’da ilk öldürülen haçlıdır. Persler’in Boztepe’de putları (Güneş Tanrısı) anıtı olduğu için Romalıları Trabzon’da istemiyorlardı.
Zira; Trabzon’u Milâttan öncesinde ve sonrasında birkaç asır ele geçirmişlerdi. Bu nedenle Hristiyanlar Trabzon’da putperestliğe son verdiler. Müslüman Türkler ise hem haçlılığa ve hem de putperestliğe son vererek İslâmı ve Türklüğü yerleştirdiler.
Bu mahalle 19 hane idi.
1486 ve 1523 tarihli Trabzon Tahrir defterlerinde ilk camiye çevrilen Ortahisar Fâtih Büyük Camiinden (Cami-i Atik’den) ayırt edilmesi için bu adı (Cedid adını) almıştır. “Camii Atik”le “Camii Cedid” Trabzon tarihinde en önemli ilklerdendir.
Fakat, halk “yeni cami” adına tarihi yanılgı olarak aldanarak bunu “Yeni Cuma” olarak (sanki Trabzon’da kılınan ilk Cuma gibi) algılamışlardır.
O zaman dahi eski cami olan “Cami-i Atik”ten hareketle “ESKİ CUMA” kendiliğinden ortaya çıkmaktadır ki, “İLK CUMA NAMAZI KILINAN CAMİ” olarak da Kanuni Evi önündeki Ortahisar Fâtih Büyük Camii olduğu gerçeği iyice belli olmaktadır.
Zira, Haçlılığın merkezi İstanbul’daki Ayasofya misâli, Ortahisar Kilisesi olduğundan Fatih de ilk Cumayı Ortahisar Mahallesindeki eski (ilk) camide kıldırmıştır.
İlk cami dururken yeni camide neden Cuma kılınsın?
Yeni Cuma Camii ise kaleler dışındaki ilk Cuma kılınan camidir. Bu gerçek hiç unutulmasın… Yeni Cuma’nın ilk Cuma kılınan cami olduğu bir rivayet olarak günümüze kadar gelmiştir. Ortahisar’ın ilkliği tarihe daha uygundur. Hem Fâtih ve hem de Kanuni devrindeki mahalleler açısından bile…
Yeni Cuma Mahallesi’ndeki Caminin M. 1291 (13. Asır) yılına ait bir kitâbesi de vardır. Buradan Fâtih ve Kanüni’nin bu mahalleye neden çok önem verdiği İslâm ve Türklük açısından da çok net bir şekilde anlaşılmaktadır.
